خبرگزاری آریا -حرم مطهر امام رضا(ع) همیشه مرکز ثقل هویتی مشهد بوده است؛ نقطهای که نهفقط تاریخ و معنویت، بلکه شکلگیری اولیهٔ کالبد شهر بر محور آن استوار شده. بااینحال، واقعیت امروز مشهد نشان میدهد که روندهای توسعهٔ شهری در دهههای اخیر بهویژه در برخی پهنهها باعث شده این مرکز تاریخی در معرض نوعی «حاشیهنشینی ادراکی» قرار گیرد.
به گزارش خبرگزاری آریا به قلم سید وحید موسوی،حرم مطهر امام رضا(ع) همیشه مرکز ثقل هویتی مشهد بوده است؛ نقطهای که نهفقط تاریخ و معنویت، بلکه شکلگیری اولیهٔ کالبد شهر بر محور آن استوار شده. بااینحال، واقعیت امروز مشهد نشان میدهد که روندهای توسعهٔ شهری در دهههای اخیر ــ بهویژه در برخی پهنهها باعث شده این مرکز تاریخی در معرض نوعی «حاشیهنشینی ادراکی» قرار گیرد. این یعنی حرم، علیرغم اهمیت معنوی و کارکردی، در الگوی دیداری و عملکردی شهر کمکم از دل شهر فاصله میگیرد؛ و این اتفاق برای شهری با محوریت یک کانون زیارتی جهانی، یک هشدار جدی است.
نکتهٔ مهم اینجاست که بازآفرینی مرکزیت حرم با ابزارهای معمول عمرانی بهتنهایی ممکن نیست؛ این موضوع بیش از هر چیز، مسئلهٔ حکمرانی شهری است. یعنی جایی که شورای شهر و شهرداری مشهد باید نقش واقعی خود را در هدایت توسعه ایفا کنند؛ نقشی که در سالهای اخیر کمتر با صراحت دربارهاش صحبت شده است.
1. چرا مشهد نیازمند پیشروی فضایی در جهت حرم شهر است؟
در نظریههای معاصر، شهرها زمانی مرکز دارند که سه عنصر همزمان تقویت شود:
هویت، کارکرد، و پیوستگی کالبدی.
در مشهد دو مؤلفهٔ نخست سر جای خود است؛ اما سومی ــ یعنی پیوستگی کالبدی ــ بههمریخته است. توسعههای نامتوازن، گسست معابر در برخی لبهها، و تراکمپذیری بیقاعده در بخشهای دورتر از حرم، باعث شده مرکز تاریخی شهر به شکل تدریجی از بدنۀ اصلی شهر جدا شود.
پرسش کلیدی این نیست که چرا این اتفاق افتاده؛ بلکه اینکه چه نهادی باید آن را اصلاح کند؟
پاسخ صریح است: مدیریت شهری.
شورای شهر؛ جایی که باید سیاست حرم–شهر را رسمی و الزامآور کندشورای شهر اگر بخواهد واقعاً در موضوع هویت شهری نقش ایفا کند، باید:«حرم–شهر» را تبدیل به سند سیاستی رسمی و لازمالاجرا کند؛طرح جامع و تفصیلی را با محوریت بازگرداندن مرکزیت حرم بازنگری کند؛سازوکارهای تشویقی توسعه در لبههای گسستهٔ پیرامون حرم را تصویب کند؛و مهمتر از همه، بر روند اجرای پروژههای تاثیرگذار نظارت دقیق داشته باشد.بدون این ریلگذاری قانونی، هر اقدام دیگری ــ ولو پرهزینه ــ نهایتاً به طرحی مقطعی و کماثر تبدیل میشود.
شهرداری؛ موتور تحقق پیوستگی کالبدی حرم–شهر
شهرداری مشهد در مقام دستگاه اجرایی، نقشی عملیاتی و حیاتی دارد. پیشروی کالبدی در لبههای کمتوسعهیافته، تکمیل شبکهٔ دسترسیهای منتهی به حرم، ساماندهی کاربریهای مزاحم در امتداد محورهای حرم، و هدایت توسعهٔ خدمات بهسوی کانون مرکزی، همگی اقداماتی است که بدون ارادهٔ اجرایی شهرداری ممکن نیست.
اگر شهرداری نتواند:
در لبههای متوقفمانده مداخله کند،معابر پیوسته و فضامحور ایجاد کند،یا قطبهای خدماتی را در امتداد حرم جهتدهی کند،هر چقدر هم که اسناد بالادستی قوی باشند، مرکزیت حرم در کالبد شهر بازتولید نخواهد شد. هماهنگی شورای شهر و شهرداری؛ شرط اصلی جلوگیری از «حاشیهنشینی حرم»
در بسیاری از شهرهای زیارتی جهان، حفظ مرکزیت معنوی یک کانون تاریخی، نیازمند مدل حکمرانی یکپارچه است. یعنی نه شورا بتواند صرفاً قانونگذاری کند، نه شهرداری صرفاً پروژه اجرا کند؛ بلکه هر دو در قالب یک راهبرد مشترک عمل کنند.
در مشهد نیز اگر این هماهنگی نهادی شکل نگیرد، توسعهٔ شهری در جهت حرم به یک پروژهٔ شعاری تبدیل خواهد شد و نه یک اقدام ساختاری.
پایان بندی یک آغاز
به زبان ساده، اگر شهر بهصورت کنترلشده و مهندسیشده در لبههایی که اکنون عقبماندهاند پیش نرود، حرم اجباراً در «حاشیهٔ توسعه» قرار میگیرد. این وضعیت نه با هویت مشهد سازگار است، نه با کارکرد زیارتی، نه با تصویر جهانی شهر.بنابراین، پیشروی فضایی مشهد بهسمت حرم، یک انتخاب نیست؛ یک ضرورت مدیریتی است.و این ضرورت تنها زمانی محقق میشود که:
شورای شهر، سیاستگذار و چارچوبگذار این مسیر باشد،شهرداری، برنامهریز و اجرایکنندهٔ اصولی و پیوستهٔ آن،و هر دو نهادی که آیندهٔ مشهد را شکل میدهند، با یک صدای واحد عمل کنند.تا زمانی که این هماهنگی نهادی به یک رویکرد ثابت تبدیل نشود، مرکزیت حرم در کالبد شهر همچنان آسیبپذیر خواهد ماند.
این مطلب ادامه دارد......
سید وحید موسوی
مشهد 1404